İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Moldova, Sovyetler Birliği tarafından ilhak edilince Gagavuzlar da Sovyet yönetimine girmiştir. Gagavuz aydınlarının 10 yıl süren uğraşılarının sonunda, 30 Temmuz 1957’de SSCB Moldova SSC Yüksek Sovyeti Gagavuzlar için yeni bir alfabenin hazırlanmasına karar vermiştir. Bu kararın ardından D. N. Tanasoglu ve L.A. Pokrovskaya Rus alfabesine birkaç harf ilave ederek Kiril esaslı Gagavuz alfabesini hazırlamıştır. Kiril esaslı Gagavuz alfabesiyle yayımlanan ilk kitap, 1959’da Kişinev’de basılan Dionis N. Tanasoglu’nun Bucaktan Seslär adlı antolojisidir. Daha sonraki yıllarda bu alfabeyle çoğu halk edebiyatı ve folklor metni olan, geri kalanı da çağdaş Gagavuz yazar ve şairlerinin şiir ve hikâyelerinden meydana gelen 50’den fazla kitap basılmıştır. 29 Ocak 1993’te Gagavuz Yeri Halk Topluşunun aldığı bir kararla Latin alfabesine geçilmiş, ancak 26 Ocak 1996’da alınan 22-VIII/I numaralı kararla önceki Latin alfabesinde bazı değişiklikler yapılmıştır. Buna göre Kiril esaslı alfabede з ile gösterilen ıe diftongunu ve Fransızcadan gelen Rusça ödünçlemelerde görülen é/з harfini göstermek için ê harfi ile Rumen / yeni Moldova alfabesinin çift sesli ünsüzü olan Ţţ harfi eklenmiştir.
EDEBİYAT
Gagavuz Türkçesiyle yazılmış ilk eserler, Moşkov’un yayımladığı Proben’in 10. Cildi gibi ağız derlemelerine dayalı sözlü kültür eserleri veya Mihail Çakır’ın batırdığı Dua Kitabı, Psaltır ve İncil gibi dinî kitaplardır. Moldova’nın Sovyetler Birliği’ne katılmasıyla birlikte Nikolay Petroviç Arabacı ve Nikolay Georgeviç Tanasoğlu Gagavuz Türkçesini bir edebiyat dili hâline getirmek için ilk adımları atmışlardır. Gagavuz edebiyatının gelişme süreci Dionis N. Tanasoglu, Nikolay Baboglu, Dimitri Karaçoban, Mina Kösä, Gavril Gaydarci, Saveli Petroviç Ekonomov, Stefan Kuroglu, Konstantin Vasilioglu, Stefan Bulgar, Andrey Koçanci, Vasi Filioglu, Olga Radova, Todur Zanet, Petr Yalanci, Tudorka Arnaut gibi şair ve yazarlarla devam etmiştir. Gagavuz Türkçesiyle yazılan ilk roman Dionis Tanasoglu’nun Uzun Kervan (Kişinev 1985) adlı eseridir. Nikolay Baboglu, Dimitri Karaçoban ve Todur Zanet yazdıkları piyeslerle Gagavuz Türkçesinin sahne dili olması için çaba harcamışlardır. Günümüzde de özellikle genç nesil arasında Gagavuz Türkçesiyle eserler verilmeye devam etmektedir. Gagavuz edebiyatının büyük bölümü şiire dayanmaktadır.
BASIN VE YAYIN
Gagavuz Türkçesi ile ilk önemli gazete 1988’den beri yayımlanan Ana Sözü‘dür. Onu 1994’ten beri çıkan Gagauz Sözü, 1996’dan beri çıkan Sabaa Yıldızı takip etmiştir. Haber, kültür ağırlıklı çıkan bu süreli yayınlar, daha çok kütüphanelere, müzelere ve diğer resmî kurumlara dağıtılmakta, halka fazla ulaşamamaktadır. 1996 yılından beri, Halk Topluşunun yayın organı olarak Rusça çıkan ve tirajı 5 binlerde seyreden Vesti Gagauzii (Gagavuzya Haberleri), bölgenin en eski ve köklü yayın organıdır. 1947 yılından sonra Leninskaya Slova (Lenin’in Sözü) adıyla çıkmaya başlamış olan bu gazetenin bazı sayılarında Gagavuz Türkçesiyle özel bir sayfaya da yer verilmiştir. 1991’de Leonid Dobrov’un yönetiminde çıkmaya başlayan Gagauz Eri, 1996’da çıkmaya başlayan Açık Göz ve 1999’da çıkmaya başlayan Gagauz Halkı da Rusça yayımlanıştır. Kişinev’de Moldova Televizyonu’nda (TVM) ayda bir saat, 15 günde de yarımşar saat Moldovanca alt yazılı olarak Gagavuz Türkçesiyle yayın yapılmaktadır. 1986’da başlayan Bucaan Dalgasında adlı radyo yayını da yayın süresini bir az daha artırarak devam etmektedir. Türkiye bu yayınları hem teknik bakımdan hem de bilgi bakımından desteklemektedir. Komrat’ta kurulmuş olan GRT (Gagavuz Radyo Televizyonu) adlı resmî yayın kurumu Gagavuz Türkçesiyle yayın yapmaktadır. Bu kurumun yaptığı radyo yayınları daha uzun süreli ve daha çeşitli olduğu hâlde televizyon yayınları haftanın belli günlerinde birkaç saati aşmamakta, belli saatlerde ise TRT kanallarına bağlanmaktadır. Ayrıca bazı özel kanallar da Gagavuz Türkçesiyle yayınlar yapmaktadır.
EĞİTİM ÖĞRETİM
Gagavuz Türkçesi uzun bir süre bir konuşma dili olarak kaldığından Gagavuzlar, azınlık olarak yaşadıkları ülkelerin dilini, eğitim ve kültür dili olarak kullanmak zorunda kalmışlardır. Basarabya’da yaşayan Gagavuzlar da 1918 yılına kadar eğitim ve kültür dili olarak Rusçayı kullanmışlardır. 1960’lı yılların başında kısa bir süre ilköğretimde Gagavuz Türkçesiyle eğitim yapılmış, ancak bu uygulamadan kısa süre sonra vazgeçilmiştir. Daha sonra Gagavuzların yaşadığı bölgelerde eğitim veren ilk ve ortaöğretim kurumlarında “Anadili” derslerinde Gagavuz Türkçesi ve edebiyatı öğretilmeye çalışılmıştır. Bugün de tümüyle Gagavuz Türkçesiyle eğitim öğretim yapan okullar bulunmamaktadır. Gagavuz Yeri’nin tek resmî yükseköğretim kurumu olan Komrat Devlet Üniversitesi, 1991 yılından beri eğitim veren bir yükseköğretim kurumudur. Üniversitede Ekonomi, Millî Kültür, Hukuk ve Ziraat Fakülteleri bulunmaktadır. Millî Kültür Fakültesine bağlı bir Gagavuz Dili Bölümü açılmıştır. Diğer fakülte ve bölümlerde de haftada iki saat Gagavuz Dili dersi görülmekte, diğer bütün dersler Rusça okutulmaktadır. Kişinev’de Moldova Bilimler Akademisine bağlı bir Gagavuz Bölümü ve Moldova Devlet Üniversitesine bağlı bir Gagavuz Dili Bölümü bulunmaktadır. Dionis N. Tanasoglu’nun önderliğinde kurulan Mihail Çakır Kütüphanesi, son yıllarda artan kitap sayısıyla ve öncülük ettiği kültürel faaliyetlerle Kişinev’deki Gagavuz ve Türkiye Türkçesi eserlerin toplandığı önemli bir merkez hâline gelmiştir. Türkiye’nin Kongaz’da açtığı Süleyman Demirel Türk Lisesi, İngilizce, Rusça ve Moldovanca öğretmekte, Türkiye Türkçesi ve Gagavuz Türkçesi eğitim vermektedir.
SONUÇ
Uzun bir tarihî sürecin günümüzdeki temsilcileri olan Gagavuz Türkleri, başta özerk Gagavuz Yeri olmak üzere Doğu Avrupa’nın farklı bölgelerine yayılmış bir halktır. Her şeyi tek renkli hâle getiren küreselleşmenin kasıp kavurduğu günümüz dünyasında, kendine has özellikleri koruma mücadelesi vermektedirler. Türkiye Türkçesine çok yakın olan dilleri, Ortodoks inancıyla şekillenmiş dinî hayatları, zengin ve renkli kültür ve gelenekleri ile ilgi toplamaktadırlar.
Yorum Ekle